Schrijver Tom Lanoye: ‘Shakespeare zocht datgene wat het monster met ons verenigt’

Hoe een onvervulde kinderwens leidt tot moorden: de Vlaamse schrijver Tom Lanoye gaf in zijn nieuwe bewerking van Macbeth een laagje menselijkheid aan Shakespeares ambitieuze stel. En Lady Macbeth kreeg een grote rol. ‘Mijn moeder zei: schrijf belangrijke rollen voor vrouwen van zekere leeftijd, want die zijn er niet.’

“Mensen hebben de neiging om van Shakespeare een monument te maken”, zegt schrijver Tom Lanoye. “‘De beste auteur aller tijden’. Het was een enorm begaafd schrijver, maar tegelijk een man van vlees en bloed. Er is meer dan genoeg kritiek op hem te geven. Dus denk ik vaak: sla dat monument aan stukken, geef je eigen interpretatie van zijn werk.”

Lanoye voegt al ruim 25 jaar daad bij woord. Nu met zijn Lady+Lord MacBeth, een bewerking van het stuk over een ambitieus stel dat zich een weg naar de kroon moordt. Het is zijn vierde bewerking van Shakespeare sinds Ten Oorlog (1997), zijn succesvolle twaalf uur durende voorstelling over de koningsdrama’s.

Samen met regisseur Olivier Diepenhorst bracht Lanoye een paar flinke veranderingen aan in het stuk. Zo is de eerste scène niet de entree van de drie heksen (Lanoye: “Meestal knullig geënsceneerd, vonden Olivier en ik, heel erg knibbel knabbel knuisje”), maar een gesprek tussen twee vrouwen: Lady Macbeth en Lady Banquo, haar beste vriendin en een geheel nieuwe rol in deze bewerking.

“Meestal bestaan vrouwen in Shakespeares werken toch alleen maar bij de gratie van wat hun man heeft gedaan”, vertelt Lanoye via het scherm vanuit Kaapstad, waar hij overwintert. “Wij wilden twee vriendinnen die echte gesprekken voeren, over zaken die tussen hen spelen, en die niet hangen aan hun echtgenoot. We wilden direct duidelijk maken: dit is een andere Macbeth dan je ooit gezien hebt.”

Achter die eerste scène zit een bijzonder verhaal. In deze nieuwe versie speelt de kinderloosheid van het stel Macbeth een grote emotionele rol, en het eerste gesprek gaat over de bevalling van Lady Banquo, die het wél gelukt is zwanger te raken. Actrice Joy Wielkens, die Lady Macbeth speelt, bleek zonder dat Lanoye en Diepenhorst het van tevoren wisten zelf te hebben geworsteld met ongewenste kinderloosheid.

Lanoye: “Zij vertelde dat een vriendin van haar aanbood: maak mijn bevalling mee, als troost. En Joy zei: het was uit liefde aangeboden, maar ik had het liever niet meegemaakt. Het was te pijnlijk. Ik dacht onmiddellijk: dit is zo bijzonder. Daarmee had ik het begin van het stuk.”

Wat een bijzonder toeval.
“Ik ben ook maar een oude nicht, ik heb geen kinderwens, maar ik vond het ongelooflijk frappant: een gesprek tussen twee vrouwen over zo’n aanbod uit liefde en vriendschap, dat uiteindelijk juist verdriet brengt. Heb jij ooit ergens zo’n gesprek gelezen of gehoord?”

Lady en Lord Macbeth zijn nietsontziend ambitieus. Was het jouw bedoeling om het stel een menselijke motivatie mee te geven, met die nadruk op hun kinderwens?
“Als je het originele stuk zorgvuldig leest, zit dat verdriet er volgens mij al in. Er is een passage waarin Lady Macbeth spreekt over een kind dat ze ooit gehad moet hebben, wat ze als ultiem chantagemiddel gebruikt in gesprek met haar man. Dat heb ik in deze versie verwerkt, maar dan als een kind dat ze nooit heeft gehad.

“Tegelijk ben ik er altijd van overtuigd geweest dat die kinderloosheid niet de oorzaak was, maar veel meer een existentiële belichaming van alles waar ze zich gekrenkt en onvervuld door voelen. Het is een stel op de drempel van ouderdom, als ze goed luisteren horen ze de rollators naderbij komen. Naast een enorme liefde voor elkaar kijken ze rond en zeggen: is dit het nu? Daarom bijten ze zich vast in die macht en die kinderwens.”

Het is de tweede keer dat Lanoye en Diepenhorst samenwerken, na Mamma Medea (2022). Een parallelle bewerking, noemt Lanoye hun versie graag, ‘waarvan de ziel behouden is’. Het stuk opent met het echtpaar Macbeth dat elkaar romantisch toezingt, omringd door muzikanten. Ook dat is een verandering: muziek speelt een belangrijke rol. De tekst van het nummer I Who Have Nothing staat ook in de gebonden uitgave van de theatertekst.

Only you had the heart

To see my saddest part

And somehow fill up this hole

So empty and shallow till, oh

You loved me...

Zonder dat we verder iets verklappen: je geeft een romantischer beeld van het koppel dan er in het origineel zat. Er zit een bepaalde overwinning in de liefde van de Macbeths.
“Het ontroert me bijna als je dat zegt, want dat is exact wat ik wil. Wat ik altijd haat aan alle slechte ensceneringen van Macbeth is dat ze die grote liefde tussen hen niet naar boven laten komen en alleen focussen op die ambitie. Het zorgt voor disbalans. Als er bloeddorst is, maar geen grote liefde waardoor mensen zich hebben laten verleiden om tot bloeddorst over te gaan, dan is er heel weinig tragedie.

“De tragedie is: zij, de vrouw, die altijd een leven wilde maken, wat niet gelukt is. Hij, de man, die op het slagveld zoveel levens heeft verwoest, en nooit een leven heeft kunnen verwekken. En ondanks dat verdriet hebben ze het nooit met een ander geprobeerd, want hun liefde is groot.

“Aan hun passie zit ook een duistere kant. Omdat ze elkaar uitdagen: hoe ver wil je dan eigenlijk gaan voor mij? Maar cynisch is dat niet, nee. Mocht een recensie dit stuk cynisch noemen, dan zou ik heel ontgoocheld zijn.”

Jij en je man zijn ook al heel lang gelukkig. Is het nodig dat er stukken worden gemaakt die niet cynisch zijn over de liefde?
“Ja, absoluut. En dat komt dan niet alleen door mij en mijn René, ook zeker door mijn ouders. Die waren tot op het laatst stapeldol op elkaar. Ik heb genoeg gezien om me heen om ook een
cynische liefde te kunnen schrijven, maar tegenwoordig lijkt het de tijdgeest om over de liefde alleen nog maar spottend te doen. En dat is heel jammer.”

Lanoye’s moeder is overigens sowieso een grote inspiratie voor zijn Lady Macbeth. “Mijn moeder was amateur-actrice, zij gaf mij voor haar dood een levenslange opdracht. Als je dan wilt schrijven, zei ze, schrijf dan belangrijke rollen voor vrouwen van een zekere leeftijd, want die zijn er niet.

“Ik beschouw mezelf als feminist, ik weet niet of dat mag van de feministen. Maar het is naar mijn idee ook pas échte tragedie als de spelers gelijkwaardig zijn. Als Lady en Lord Macbeth elkaar aanjagen en chanteren met vreselijke gevolgen en je je als kijker afvraagt: wie heeft gelijk, wie heeft schuld?

“Een vrouw eindigt in Shakespeare’s stukken meestal ofwel als het weerloze slachtoffer met wie je medelijden hebt, ofwel de furie die er is om te haten. Terwijl: om met Lady Macbeth mee te leven, moet je haar emotioneel en intellectueel kunnen begrijpen. Dan nog kan het afgrijselijk zijn wat ze doet, maar je kunt je wel in haar inleven. Die verscheurdheid, dat is theater. Daar dient kunst voor.”

Het bijzondere van ‘The Shake’, zoals Lanoye Shakespeare noemt, was dat hij altijd ‘de mens in het monster’ kon vinden. “Hij zocht datgene wat het monster met ons verenigt. Dat deed hij elke keer meesterlijk. Maar nu zeg ik meesterlijk, en dan wordt hij weer zo’n monument. Het was een vakman, die veel te vertellen had over menselijke relaties, als je het erin wílt lezen.”

Heb jij het gevoel dat je Shakespeare kent, na zoveel in zijn werk te zijn gedoken? Is er een soort relatie ontstaan?
“Een relatie niet, dat zou betekenen dat ik zelf naar die heksen begin te luisteren.” Hij lacht. “Maar ik beschouw hem wel als een collega die ik bijzonder bewonder. En dan vooral door zijn taal. De genialiteit van zijn verzen. Door Ten Oorlog heb ik technisch beter leren schrijven. Heel lang in vijfvoetige jamben schrijven, dat klinkt heel stoffig, maar dat is alleen maar bevrijdend.”

In vijfvoetige jamben schrijven was bevrijdend?
“Ja, techniek bevrijdt. Authenticiteit blijft ongeveer zo lang vers als vis. Er moet een literaire greep zijn. Als Shakespeare die geweldige taal niet zou hebben geschreven, zouden we hem nu niet meer spelen. En dan is het heerlijk om in bewerkingen, zoals ik doe, al die beroemde quotes, die goodies een plaats te geven: All the perfumes of Arabia. Fair is foul and foul is fair. A tale told by an idiot, full of sound and fury, signifying nothing.

“Met briljante acteurs heb je dan verder bijna niets nodig. Een personage komt op en maakt zich in taal. In mijn ogen hebben alle grote teksten dat. Daarom vergeven we Shakespeare alle slechte verzen, die er ook enorm veel zijn.” Lanoye grinnikt. “Je moet altijd kijken naar het beste van een schrijver.”

Lady+Lord Macbeth van Theatergroep Suburbia tourt t/m 14 april door heel Nederland. Info: suburbia.nl. De bewerking van het stuk door Tom Lanoye verschijnt op 7 maart in boekvorm: Lady+Lord MacBeth, Prometheus, € 22,50.

Door Trouw